'Ueno. ¡Kito: se:n pa yaw, te:h, se: kwe:ntoh! Kito: se: toma:noh, yoún ¿ke:no:n i:to:ka:? la: mí:x..., mí:xtlama:ni, yaw a:pan konasi michin, mm. A:man, ¿ke:no:n i:to:ka? o:kipasa:roh o:ka:tila:n a:lamatsi:n. A:man a:..., o:ka:tila:n a:lamatsi:n, ya: kihlia, “To: nochipa, nochipa tiwa:h..., yoún, tiwa:htlatlamatikah. Miak yo:tikasik nokone:w. A:man xok tiá:s, xok nimitsma:ka:was. Mm.” Kihlia, “¿Tlia:o:n?” Kihlia, “Sahki, mm. Porque miak yo:ti:minema:k nokone:wa:n, mm. A:man te:h, deporsí:n timoka:was.” Kihlia, “¡Ka:yoweh! ¡Xne:chma:ka:wa!” [nimi]tsa:la:..., nimitsa:hmakas se: noi:joh. Nihpia pitentsi:n noi:joh.” Ya: kihlia, “¿Mila:k?” Kihlia, “Ke:mah, ma:si.” Ya: o:wa:hlah o:n toma:noh. I tlayowa. Yo:nosiehka:w i:siwa:w ya: xwa:hlaw. Kihlia, “¿Tli:n ta a:man h'chi:wa [ho]mbre? Yo:timo..., yoún, yo:titlayowilih. Yo:ninosiehka:w, xtiwa:hlaw.” Kihlia, “Pos nawa o:ne:cha:tila:n a:lamatsi:n. A:man kito: noma?as toi:joh, mm. ¿A:man ke:n ti'ita? Yoún, a:man te:h kito:, yoún, ke:tla xne:chma:ka:wasia di xno:makasia o:n to..., te:h, o:nikwa:ihlite:w a:man no:nka:was toi:joh. A:man te:h, no:nka:was mo:stla.” Kihlia kine, “¡Ah, 'ueno, te:h, ma:si!” Se: kipia se: ichpakatsi:n, tlakah yo: tlakahtok. O:kixitih i:hni:htsi:n. Kihlia, “¡Mm, i:joh!” Kihlia, “¿Tli:no:n?” “¡Xisa!” Kihlia, “'Ueno.” “Uhuh, kitowa tota:tah mitsonka:was mo:stla napa itik a:tl. Yo: yo:ka:tila:nka a:lamatsi:n. Kwala:ni o:n michin, yoún, ya: miak yo:kasik i:kone:w. A:man kito: mo:stla to: mitsonka:was. A:man no: ni'ito: nohni:w, ¡mejor xiwia! ¡X?siyati i:n toburri:toh! Mm, ¡xtlako:tiw! Mm, ¡xtlako:tiw! Xk..., ¿ke:no:n i:to:ka:? ya:, ke:ra nihmastos xtimiki, xitik a:tl tinemi. Niman o:n toburri:toh tla: yo:t'siyatih, x?kalahti tococinako. ¡Ma kitelesate:wa o:n tonexko:n! ¡Niman ma kwa:htlakali tometlatsi:n, mm! Niman nimitsmakas motlaxkal. ¡Xkihti! T'kwa:kwatia:s.” Kihlia, “'Ueno.” O:yah. O:kisiyatih i:burri:toh te:lpakatsi:n. Yaw, yaw. Sa: o:kontak i:..., ne: i:pan se: a:tlahtsi:ntli, pakah a:tsi:ntli. Ya: kitowa, o:a:tli:to. O:komintak michi:ntsi:ntih.1 Miak michintsi:n[JDA1]. Yo: [o:]notsi:nkets i:pan a:me:ltsi:ntli, ke:tla a:tli o:n te:lpakatsi:n, ya: michi:ntsi:ntih nopi:pilowah i:pan i:te:n. Mm, kihlia, “¡Ay Dios i:yo:lka:wa:n! ¿tli:no:n ni:nekih? ¿Nima:pismikih?” Kihlia, “A:mantsi:n nime:chmakas tli:n ni:nkwa:seh.” [Ki]to: o:[kin]ko:koto:nilih i:ntlaxkal. O:kominxi:nilih. O:tlakwakeh o:n michi:ntsi:ntih. Ya: kihlia, mm, ¿ke:no:n i:to:ka: o:n? A:man sa: o:kitak na:ntli, yo:wa:hlah mixna:ntli. Kihlia, “¿Tli:n ti:nchi:wilia nokone:wa:n tla:ltehpak te:lpakatsi:n[JDA2]?” Kihlia, “Xitlah. Yo:ni:mintlama:k.” Kihlia, “Ah, 'ueno. Kwa:k tli:n mitspasa:ro:s, san xne:xno:tsa. I nika:n ninemi.” Kihlia, “'Ueno.” Sapa o:..., o:tlako:k te:lpakatsi:n i:burri:toh. Yaw, yaw. San yaw. Sapa se: ne:, o:kimistasik tson..., ke:tla tsontemeh. Mm, miak tsontetl. Tlatekih. Kihlia, “¿Tli:no:n ni:nchi:wah Dios i:yo:lka:wa:n? ¿Kas nima:pismikih?” Ah, o:pe:w kintlako:koto:nilia no:hki i:tlaxkaltsi:n, como [o:]kihtik, o:kimima:k. Kintlako:koto:nilia. Ya: o:tlakwakeh. Ya: kihlia o:n tsontena:ntli o:wa:hlah, tsontetl i..., ke:tla, na:ntli. Kihlia, “¿Tli:n ti:nchi:wilia nokone:wa:n tla:ltehpak te:lpakatsi:n?” Kihlia, “Xitlah. O:ni:ntlamakak.” Kihlia, “'Ueno. Kwa:k tli:n mitspasa:ro:s, san xne:xno:tsa. Nika:n ninemi.” Kihlia, “'Ueno.” Ah sapa san xwa:htlako i:burri:toh, o:yah. Sapa san yaw. Yaw. A:man san yaw o:n, ya: o:yah. O:yah o:n te:lpakatsi:n. Sapa o:tlako:k o:n i:bu:rroh. Ya: se: osto:tl, wakapan osto:tl, ya: o:kominkak a:kino:meh o:n milá: tsatsih. Ke:tla milá: cho:kah, te:h. A:pismikih. Ya: kihlia, o:kimitato i:pan se: osto:tl, hkii:n koyo:nki o:n osto:tl, ya: o:ontlachi:x. Pa nemih, yo:ún, ke:tla wa:hko:koneh, kihliah, wa:htsitsi:ntih. Wa:hko:kone:tsitsi:ntih. Kihlia, yoún, “¡Ay Dios i:yo:lka:wa:n! ¿Tli:no:n, tli:no:n ni:nekih? ¿Kas nima:pismikih? Ah, xokitlah nihpia notlaxkal. Ma:si san noburri:toh nime:chmihtili:s para ni:nkwa:seh.” Ah i:burritoh o:pe:w kikwa:wiwi:teki. Ya: o:kimihtih. Ya: o:komin..., o:..., ke:tla o:kite:tek. O:kominchapa:nilih. O:tlakwakeh. Ya: ikwa:k yo:tlakwakeh, o:wa:hlah o:n na:ntli, ke:tla águila, pero i:to:ka: wa:htsi:n na:ntli. Kihlia, “¿Tli:n tikinchi:wilia nokone:wa:n?” Kihlia, “Xitlah. Yo:ni:ntlama:k.” Kihlia kine, “Ah 'ueno, te:h ma:ski, ikwa:k tli:n mitspasa:ro:s, ¡san xne:xno:tsa! Niman a:man yo:t'mihtih i:n nobu..., moburri:toh, a:man xkonwitla nomatlapal, yo: nika:n ka:mpa yo: i:n, ya: onki:sa ka:mpa wa:hpe:wa no..., noma:stla:kapal. X?wiwitla no..., noma:s..., de nocolita. Ikwa:k ti'itas yo:tixí:kwalo:k, xwa:hmotla:lili, yo: ti'itas tipatla:nis. Mm, para tiá:s waka. Niman tli:n mitspasa:ro:s yo: x..., ¡xne:xno:tsa!” kihlia. “Ah 'ueno.” Yaw, yaw. La:man i t..., i asitok se: te:pueblo, mm. Sa: o:kontak se: wiwi:sakatsi:n[JDA3] i wa:hlaw. Mm, ya: wiwi:sakatsi:n wa:hnotlalowa. Kwa:htotoka o:n águila, kwa:htotoka, ke:tla kikwa:s. Mm. Ya: o:n wiwi:sakatsi:n, xkalaki nika:n i:ma:se:katitlan. Pa o:nopale:wih para xo:kikwah o:n águila. Ya: o:kitlasoka:mat wiwi:sakatsi:n. Kihlia, “Ay, tla:ltehpak te:lpakatsi:n, mm. Ikwa:k tli:no:n mitspasa:ro:s, san xne:xno:tsa,” kihlia. “Mm, a:man yo:tine:chpale:wih. Nihtlasoka:mati.” Kihlia, “¡Ma:si!” Ya: yaw, yaw. O:asik se: i:tech s..., se:, ke:tla o:asik te:..., te:pueblo. Kihlia o:n, viejita, kihlia, “¡Nimocha:n, señora!” Kihlia, “¡Xmose:wi!” Kihlia, “¡San nika:n!” Kihlia, “¿Tli:no:n nochi:wa? ¿Tlapi:tsalo?” Yo:kikak ya: tlapi:tsalo. Kihlia, “Xitlah. Yoún, ¿ke:no:n i:to:ka: o:n? nika:n, se: konka:waseh, se: ichpo:xtli, konka:waseh ne: i:te:mpan la mar. Mm, pa, te:h, pa kwa:hkwa:s o:n, kowatl. Nika:n wa:hlaw kowatl, yoún, te:cha:hkwa nochipa. Wa:n di ka:mpa xkonka:waseh, di kalakis nika:n topueblo, te:xtlami:s. A:man san konka:htiwih ne: i:te:mpan laguna, pa nemi o:n.” “Ah, 'ueno.” Kito:, “A:man nikontas, ka:no:no:n. ¡Deporsí:n nikonto:tomas o:n, ichpo:xtli!” Ya: o:yah. Kito:, o:pe:w ke:tla, mm, ikwa:k yo:wa:hlakeh o:n tlapi:tskeh, ya: yawa mpa o:notla:lih ne: i:te:mpan. Cho:ka o:n ichpo:xtli. Cho:ka. Kihlia, “¡Ma: xcho:ka, ichpo:xtli! A:mantsi:n, yoún, nimisdefende:ro:s. ¿Ka:no:n wa:le:wa o:n kowatl? ¿Kas itik a:tl, noso ka[JDA4]: tlahpak?” Kihlia, “Yo: tlahpak wa:hla:s.” Kihlia, “Ah 'ueno. Ma:si.” Ya: kito: o:kinotla:lilih o:n i:..., i:ma:stla:kapalwa:n, ke:tla i:alas, mm, niman ke:tla como o:kinanawatih2 o:n wa:htli ke:n kichi:was. Ya: sa: o:kitak kowatl i wa:hlaw. Kito: doce i:tsontekon o:n kowatl. Te:kwa:ni. Mm. Ya: o:yah hkii:n kito: o:kitekilih o:me. Ya: sapa o:wa:htemo:k, sapa o:me, ke:tla kito: o:pe:w i:wa:n na:wiltia o:n kowatl, mm. Ya: sa: o:kitak ya: i tlantok kintekilia o:n i:tsontekowa:n. O:wa:hxi:nkeh. Ya: o:chapa:niko o:n kowatl, mm. Ya: o:n ichpo:xtli sa: tlachi:xtok, kito:, “¿Ka:n wa:le:wa i:n tla:ltehpak te:lpakatsi:n, mm? A:man yo:ne:xdefende:roh, yo:kimihtih i:n kowatl.” Ya: ikwa:k i kwahli, yo: o:kí:nte:tekilih o:n i:nenepi:lwa:n i:puntas, o:n kowatl. Yo:kinka:w sa: rabo:ntikeh, sa: tetepontik. Ya: después, “A:man,” kihlia, “a:man xiwia mocha:n. Ma nimisto:toma. A:man ya: yo:h'mihtih i:n kowatl. ¡X'te:ihli ya: no: o:h'mihtih!” Mm, kihlia kine, “Xne:chka:wati. No: ne:chawaseh porque xkineltokas notah tla:, yoún, o:..., tawa o:t'mihtih.” Kihlia, “¡Ka:yoweh! ¡Ma:san tawatsi:n xiwia!” Ya: kitowa, mm, hko:n o:kichi:w. O:yah o:n ichpo:xtli. Ya: o:n se:n tekole:roh pa o:nowitih ne:, ka:n o:kimihtikeh o:n kowatl, ka:n sa:lihtoya ichpo:xtli. Ya: o:n tekole:roh no: xkinte:teki o:n i:nenepi:lwa:n. Sa: rabo:ntikeh no: [o:]kimihtik, no: [o:]kisa:loh i:pan i:pañito. Kihlia, “Xta señor, rey, nawa o:m'pale:wih mokone:w. Nawa o:h?mihtih o:n kowatl. A:man tine:chmakas, no: i:wa:n ninona:mihti:s.” Kihlia kine, “¿Kas ya: mila:k?” Kihlia, “Ke:mah.” Ah, te:h, ichpo:xtli xkineki. Kihlia, “Ka:yoweh. No: xi:wa:n ninona:mihti:s, no: xawa [o:]ne:chpale:wih, no: se: te:lpakatsi:n o:ne:chpale:wih. I:n ka:yoweh, i:n xmila:k, istlakatki.” Ya: kihlia, “Mm.” Te:h, kito: o:pe:w tlapi:tsalo. Mm, rey yo: yo:kineltokak, ya: yo: [o:]kimihtih pa:mpa [o:]kimihtik o:n i:nenepi:lwa:n o:n kowatl rabones. Mm, ya: kito: sapa o:nosentla:lih o:n tlapi:tskeh. O:to:hla:ntik. A:man ke:mah kito: ta waka o:kontak o:n te:lpakatsi:n sapa i wa:hlaw. Ya: kihlia, mm, “¿Xti'ita ta:tah? Ne: wa:hlaw o:n yo: o:ne:chpale:wih, yo: xo: i:n nika:n nemi x..., xawa o:ne:chpale:wih.” Kihlia, “Ah, kwa:ko:n tistlakatki tawa, tekole:roh.” Kihlia, “Tlakah xo:..., tawa o:t?m..., o:t'pale:wih nochpo:ch. Órale,” kihlia, “x?mihti:ka:n ne:ika. Yo: i:wa:n noka:was i:n te:lpakatsi:n.” Kihlia, “¿Kas mila:k to: [o:]t'pale:wih nochpo:ch?” Kihlia, “Ke:mah. No: nika:n nikinwa:hki i:nenepi:lwa:n kowatl, yo: mila:k, yoún, ya: mila:k yawa xsa: rabones. Yo:, ke:tla, yoún entero, te:h.” Kihlia, “¡Ah, kwa:ko:n to: i:wa:n timoka:was nokone:w!” Kihlia, “No: nipitentsi:n, no: xniwe:i.” Kihlia, “¡Ma:si! I:wa:n timoka:was.” A:man kito: o:n vieja ka:mpa o:tlamela:w, kito: o:kitato. Kito: kihlia, “Señor rey, kito: i:n momon, la: tla:katl. Mm. ¡Ma:ski se: carga tí:hkwis tlikohtli, yo: o:n, i:pan titlatlati:s, xmikis!” Kihlia, “¿Kas ya: mila:k?” Kihlia, “Ke:mah, ya: mila:k.” Kihlia, “Ah. Kwa:ko:n, te:h, ma:si ke:ra yo:tine:chihli:ko.” Ya: kito: ompa o:tlatlatih, ke:tla miak o:kí:kwik o:n tlikohtli. Niman o:kontlakal, o:kitsahkeh i:pan horno, o:n te:lpakatsi:n, i:pan o:tlatlatikeh. Wa:n kitowa o:n mixna:ntli, tli:n o:kintlakwaltih i:kone:wa:n michi:ntsi:ntih, a:man pa o:ne:s, pa, pao:n[JDA5]. “Bueno,” kihlia, “Mm, tla: hko:n kitowa o:n ¡ma:ka xmote:mati! Nika:n ninemi.” Ya: kito: o:me:x a:tsi:ntli. O:polak o:n te:lpakatsi:n. Mm, ya: se: onwetsi o:n tekohli, kí:se:wiah michko:koneh. Kikalahtiah a:wakatlan. Ya: kito: o:nodefende:roh. Xo:mik. Ya: o:..., o:nosalva:roh te:lpakatsi:n. A:man o:n cho yatiw, señor rey xo:mik i:mon. “¡Ay, tlakah i:n nomon, milá: tla:katl. Ta xo:mik, ma:si yo:..., yo:..., i:pan yo:nitlatlatih.” Ya: kihlia, sapa se: vuelta o:yah o:n lamatsi:n. Kihlia, “Señor rey, yo: i:n momon, ¡kitowa milá: tla:katl! Ma:si se: t'makas, yo: i:n, momi:l, i:pan se: we:i tlakomohli, se: de diéz hectaria, yo: tlamis kichipa:was. Ma:si to: xkaman titlami, yo: a:man nochi, nochi kima:te:kas i:pan se: yewahli.” Ah sapa cho:ka te:lpakatsi:n, kihlia, “No: xmila:k, no: xtlah ni'ihlia, señor rey. Mm.” Kihlia, “¿Tliá: hko:n kitowa o:n vieja?” Kihlia, “Te:h, xnihmati. Deporsí:n san ne:xnexi:ko:lita. Mm.” Ya: kito:, “Nika:n, te:h, ni modo, deporsí:n nimitsonka:was.” O:kitak o:kika:wato i:pan se: tlakomohli. Mm. Ya: kitowa, cho:ka [o:]n te:lpakatsi:n. Cho:ka. “¿Ke:n n'chi:was, niman milá: tlatila:wa itik mi:hli?” Ya: kito: sa: o:kontak o:n tsontetl i wa:hlatikah. Kihlia, “¿Tli:n mischo:htia tla:ltehpak te:lpakatsi:n? ¿Tli:n mitspasa:rowa?” Kihlia, “Xitlah. Nika:n yo:ne:chka:wako señor rey. Kitowa nitlamis i:pan i:n tla..., se: yewahli, nitlamis i:n xihtli. Nihki:xtili:s i:n mi:hli. Pos a:man, te:h, ¡deposí:n xniwelis! We:i.” Kihlia, “Mm. ¡Ma: xmamana! ¡Xmote:ka, xkochi! ¡A:mantsi:n ma ni:ma:nati nokone:wa:n!” Ya: kito: [o:]kima:nato tsontemeh, i:kone:wa:n. Tsonteko:koneh o:kima:nato. Tlasa:sakah, ta tsatsitimih. Mm, ta po:ki:timih, o:kimima:k po:htli, te:h, i:n cigarro. Po[JDA6]:ki:keh. Weliá: o:tlane:s, ya: yo:tlankeh. Yo:tlan tlama:te:kah, pos tsontemeh. Ya: sapa o:yah señor rey, kihlia, “Mm, ¡yo:titlan!” Kihlia, “Ke:mah, yo:nitlan. Mm ¡xkita, yo:nitlachipa:w!” Kihlia, “¡Ah milá: titla:katl, kwa:ko:n!” Ya: o:n vieja xnoka:wa. Sapa o:yah. Kihlia, “Señor, señor rey, deporsí:n momon nimitsihlia mila:k tla:katl, mm. A:man ti'itas, a:man yo:t'ma:k mochpo:ch. A:man i:pan se: yewahli tla:katis moxwi:w, mm. ¡De ka:mpa xo:tla:kat moxwi:w, a:man,” kito:, “ma:si x'mihti y[o:] o:n momon! Mm. Tihmihti:s.” Kihlia, “¿Kas ya: mila:k?” Kihlia, “Ke:mah, ya: mila:k.” “¡Ahah! ¡'Ueno, ma:si te:h!” Ya: kito: te:lpakatsi:n cho:ka. Namana. Mm, ¿ke:n tla:katis i:xwi:w, niman xa:k, xtlah kipia ichpo:xtli?” Sa: o:kikak, yo:kitekapa:nih o:n ventana. Kihlia, “¿Tlia:o:n ticho:ka tla:ltehpak te:lpakatsi:n?” Kihlia, “Pos nicho:ka no: o:nopan o:istlakat[JDA7] se: lamatsi:n. Kitowa o:kihli:ko nomontah i:pan se: yewahli kone:watis i:n i:chpo:ch.” Kihlia, “Mm, ¡ma: xmamana! Xo:nimitsihlih tine:xno:tsas ikwa:k tli:n pasa:ro:s. Nika:n ninemi,” kihlia, “a:mantsi:n no:na:nas, mm. Sólo ti'ihli:s o:n mosiwa:w, no: ma nokoxka:neneki, ke:tla como fuera yo: i:kone:w yesia. A:mantsi:n niwa:hla:s se: we:i rato. Mm, a:mantsi:n wa:htlana:palo:s o:n señor rey. Mm.” Kito:, sa..., san we:i rato yo:yekok. Ya: xtsatsiteko o:n kone:tsi:ntli. Man, o:n siwa:tl, ke:tla yo:nopale:wih, o:nopale:wih, no:mpa xkonkalahtili, ke:tla i:nakastlan xkonte:kili, ya: o:tsatsik kone:tl. Cho:ka, cho:ka. A:man kihlia, “¡Xaki3 [ho]mbre, yo: tokone:w, yo:tla:kat i:kone:w! Milá: tla:katl i:n tomon! Milá: tla:katl.”4 Mm la: kimenta:rowa ke:tla como yo:tla:kat, sapa. A:man kihlia wa:htli, “Yo:nikwa:hwi:kak. ¡Ma: xmamana! ¡Xkochi ya: moyo:hlo! ¡Xmote:ka! I:n mokon..., mosiwa:w no: ke:tla ma i:kone:w, a:man te:h, ¡ma kichi:chiti!” Pero o:..., san o:kixtekito. O:kixtekito o:n kone:tsi:ntli ika yewahli. Mm, ya: después, sapa o:yah o:n vieja. O:wa:htlane:s. ¿Tli:no:n? Pa nemi o:n kone:tsi:ntli. Ya: sapa o:i:pan o:istlakat o:n lamatsi:n. Kihlia, “Señor rey, ¡a:man sa: se: na:nkah!” Kihlia, “¿Tli:no:n?” Kihlia, “Yo: i:n momon, kitowa sa: tlakwa:w tla:katl. I:pan, i:pan doce ye..., te:h, i:pan i:n, to:nahli, hma:ya mitsentrega:rowili:s xo:chitl tli:n xkaman ti'ita. ¡Doce xo:chitl mitsmakas tli:n xkaman tikita o:n xo:chitl!” Kihlia, “¿Kas ya: mila:k?” Kihlia, “¡Ke:mah, ya: mila:k!” Ya: kito: o:yah kalte:mpan te:lpakatsi:n. O:ki:s. Cho:ka, cho:ka. Ya: kihlia o:wa:hlah o:n wiwi:sakatsi:n. Kihlia, “¿Tli:n mischo:htia tla:ltehpak te:lpakatsi:n?” Kihlia, “Ne:xcho:htia o:nopan o:istlakat i:n lamatsi:n[JDA8]. O:kihli:to nomontah, ma, yoún, nikonkwi:li:s xo:chitl tli:n xkaman, tli:n xkaman kita nika:n i:pan i:n, tla:ltehpahtli.” Kihlia, “Ah, ¡ma: xmamana, a:mantsi:n nikonkwis!” Ya: kitowa [o:]kikwito xo:chitl tli:n xkaman kita. Doce xo:chitl, i:pan se: la mar o:kitek se:n xo:chitl. Ta hko:n [o:]asik i:pan doce, doce la mar, cada se: xo:chitl o:kwa:h'ik. Ya: a:man kihlia o:n, “A:man hkii:n yes, i:n vieja milá: yo:ne:xchinga:roh. Mm, milá: nopan yo:istlakat. A:man hkii:n yes, a:man ke nawa yes, nikihli:s i:n, señor rey.” Kihlia, “¡Xta a:man ta:tah, a:man yo:nitlan! Tanto nopan yo:istlakat i:n vieja, ma:si ma:ka mila:k, mm, no: i, no: nemi a:'ino:n [o:]ne:xdefende:roh. Pero a:man ke yawa mpa yaw. Kitowa i:n vieja ma:si t'ma:ka:wili:s yo: i:n kanah se: diéz, diéz balazo, yo: xmikis. Niman x?techiwila:na ne: i:pan i:n mokaba:yoh, yo: xmikis. ¡Yo: kito: kiyo:wi:s!” “Ah 'ueno. ¡Kwa:ko:n ma:si!” Ya: [o:]kitlati:tlanilih o:n vieja. Kihlia, “¡Xwa:hla! ¡Xwa:hla, pi:pih! Nimisno:tsa. Kitowa i:n nomon ma:si nimistechiwila:nas i:pan nokaba:yoh, niman nimitsmo:tlas, to: xtimikis.” Kihlia, “¡Ay, señor rey! ¡Xmila:k! ¡S..., yo: i:n momon, san ke:ra kinekisia xne:chmihti!” Kihlia, “¡Pos ni modo! Xta, to: no:hki [o:]tine:chihli:ko. Pero nomon, yo: nochi yo:kichi:w. A:man ke tawa kine. ¿Tla: milá: tihxi:ko:s5 o:n? ¿X..., milá: xtimikis? ¿No: timosalva:ro:s ke:n yawa?” Mm, ¿ke:no:n i:to:ka: o:n? kito: x?wa:htlasiyati señor, rico. O:ki..., o:tlako:k i:kaba:yoh, xkwa:hmekayo:ti lamatsi:n. O:kitila:n. Ta weyak i:nenepi:l o:ki:sako. A:man yo:niki:sato. Sampa o:n, sampa ontlami o:n cuento, mm. San yawa o:n. 1 En Oapan la reduplication en michintsitsi:ntih se reduce, alargando la vocal de la raíz, dejando michi:ntsi:ntih. 2 Aquí hubiera dicho o:kí:nawatih, pero no redujo la reduplicación. 3 Como xta ‘ve lo’ (por xkita), xaki ‘escúchalo’ (por xkaki) es muy común en los pueblos del valle del Balsas. Por eso ni uno ni otro se expresa como abreviatura. 4 Nota que aquí habla la esposa del rey, la suegra del muchacho. 5 Nótese que el cambio de la secuencia [hx] a [hch] es común en Oapan, pero se mantiene la representación ortográfica como /hx/ para facilitar la estandardización y, aún más, para evitar que con los verbos que empiezan con /x/ se vaya cambiando la representación ortográfica según se vayan cambiando los prefijos. [JDA1]Proof check: check to make sure vowel is short in michintsi:n, syllable chin. It should be, but at one time I had added length, perhaps having misheard the vowel. [JDA2]Checar una vez final si es tla:ltihpak o tla:ltehpak. Por todo el texto. [JDA3]Checar cantidad vocalica de wiwi:sakatsi:n. En el diccionario estaba primero con todas las vocales cortas, después con la segunda larga. Checar y corregir en el texto o diccionario segun necesario. [JDA4]Proof comment: checar si es la ka: con la vocal larga, y no el instrumental [i]ka. [JDA5]Proof check si debe ser pao:n, o pa o:n. [JDA6]Proof comment: check whether the plural agentive po:ki:keh or the perfective, in which case a preceding completive should be ncluded in parentheses. [o:]po:ki:keh. [JDA7]Grammar: Note here and a few other places the use of /o:/ completive before the relational noun. [JDA8]Grammar. Note use of o:- (completive) twice here, and other instances of this occur below. ?? ?? ?? ?? 7