Tryag File Manager
Home
-
Turbo Force
Current Path :
/
home
/
cluster1
/
data
/
bu01
/
1121861
/
html
/
tosepan
/
usuarios
/
eleuterio
/
Transcripciones
/
enproceso
/
Upload File :
New :
File
Dir
/home/cluster1/data/bu01/1121861/html/tosepan/usuarios/eleuterio/Transcripciones/enproceso/redo_Tzina_MatCl_JSI331_keeniiw-see-mochaantia-como-se-construye-casa_2009-09-09-a.trs
<?xml version="1.0" encoding="ISO-8859-1"?> <!DOCTYPE Trans SYSTEM "trans-14.dtd"> <Trans scribe="tahtol2" audio_filename="Tzinacapan_Relato_Testimonio-_Jose-Antonio-Salgado-Isabel_kani-see-mochaantia_20-09-09-a" version="18" version_date="100225"> <Episode> <Section type="report" startTime="0" endTime="3400.776"> <Turn startTime="0" endTime="3400.776"> <Sync time="0"/> Alde, *pero** onkak tahto:l mexicano, ka:n ok tei ok de n' ma:se:wal, ma:ski <Sync time="11.627"/> *huerito**, kalan xiow *huerito** <Sync time="18.31"/> mm, ¿nikihto nia:koni o ke:ni:w? <Sync time="23.847"/> Mm, nikihto nia:koni? Mm <Sync time="29.469"/> Neh ni... neh nikayo:t nika:n xola:l San Miguel Tzinacapan, es... nimoskaltih motano:tsa Taxiti:mpan <Sync time="40.113"/> amo koyoto:ka:yeh ne:n ka:mpa tinenkeh, ta: ihkó:n to:ka:yeh Taxiti:mpan <Sync time="48.324"/> wa:n nika:wí:n nimoma:patilih se:..., se:... <Sync time="57.171"/> keni:w n' tikiliah ka:mpa tikchi:waskeh n' tocha:ntsi:n a:man <Sync time="61.529"/> mm, *cuando** yekinika nikchi:w nocha:ntsi:n nika:n, yekinika nikitak ka:nikawí:n tiketsaskeh <Sync time="69.082"/> *en primero** nikowak, ka:n... ka:n ti... ka:n... nikitas ka:ni tiketsaskeh ka:mpa *más** tamaya:n, wa:n *más** ne: ke:man ya kihtowa:yah kichi:wayah se: kali ka:mpa onkak a:t <Sync time="78.333"/> t'tohtokah a:t, mm *por ejem**... ne: mahyá: ne:n we:ixola:l nika:n San Miguel kichihchi:wkeh, mota:li:ko n' ampó:n *porque, porque** kahsikeh se: a:t. *Pero** ne: ke:man komo amo teh a:t katka pos t'chihchi:wah n' toa:ichkual**** <Sync time="98.6"/> mm, komo amo teh a:t, t'chi:wah n' tocha:n wa:n este t'chihchi:wah n' a:ichkual para t'ai:skeh n' a:t, lo primero... i:n taeka:ntok n' a:t eh, taeka:ntok <Sync time="111.16"/> Komohkó:n amo teh a:t pos amo... amo wel, amo wel akah kaletos <Sync time="117.541"/> kitah no: ka:mpa más tamaya:n o komo amo tamaya:n ta:li:xmela:wah, tahtachkuah <Sync time="124.097"/> mm, mopale:wiah ika... tehwa:n tikiliah mano <Sync time="132.359"/> mm, timomanowiah, timoma:kuih wa:n ihkó:n, yo:n nochi amo teh taxta:wi:l, iwki sah <Sync time="141.058"/> wa:n ke:man a:kin ne:chpale:wi:ko yeh kinekis no:, no: iwki nikma:kepati a wa:n ihkó:n hasta tima:tanih n' kali <Sync time="150.669"/> t'chi:wah n' tocha:n ke:meh nimitsilwiaya yekin, timoma:kuih, timoma:nowiah, tikyo:le:wah se:... se:, o:me e:yi:n, mahtak, sempowal *hasta** sempowal wa:n mahtak tokni:wa:n <Sync time="165.181"/> wa:n tikchihchi:wah <Sync time="167.112"/> ne: ke:man katka etoyah se: kaltamachtihkeh <Sync time="171.461"/> se:, se: kaltamachtihkeh kihto:sneki ke yehwa n' kimatia de n' kali, nika:n ka:n..., ke:ni:w n' kitamachi:watih, ke:niwki eski we:i n' kali, ke:niwki eski de pata:wak, ox a:kayoh, ox weiak <Sync time="181.667"/> wa:n mm, yehwa katka komo ke kimatia, se: sah katka <Sync time="192.286"/> wa:n pe:wak ke:mih e:yi powal wa:n mahtak *para** nika:mpa ya, mopatak *porque**... <Sync time="204.474"/> mm, amo kuali katka se: sah n' kimatia, iksá: ta:wa:naya, iksá: mokokowa:ya, ne:n kaltamachtihkeh, ento:s amo ya:ya <Sync time="214.103"/> n' kali amo kualtiaya sen to:nal, wa:n tiknekih n' tehwa:n ompa se: kali *porque** i:pa tatasohti, i:pa timo... timo... timochika:wka:wiah sah t'chihchi:wah n' tocha:n <Sync time="225.718"/> amo *porque** tomi:n onkak miak. *Entonces para** t'ma:tamiskeh niman *pues** ti... *mejor** kite:mowah oksé: *manera** <Sync time="236.22"/> mm, *de treinta años para** nika:mpa *mejor** tinochi:meh tikaltamachtia:nih, tinochi:meh n' tiwelih <Sync time="244.261"/> nochi tikchi:wah, *entonces** a:man, komo tinochi:meh tiwelih... *bueno** ke:man onkaya n' kaltamachtihkeh se: sah n' kimatia, n' okseki:n soh tachi:xtokeh <Sync time="255.133"/> ka:n teh kichi:wah, no pos tein kihto:s n' kaltamachtihkeh yehwa n' t'chi:watih, ke nika:n x'teki i:n *cosa**, wa:n iksá: no: mopolowa:yah <Sync time="262.219"/> wa:n ke:man mopolowa:ya wa:n po:wtok sah n' kalkowit, keni:w t'kchi:watih, wehweliwi n' kali, wehweliwi n' kali, wehweliwi nochi, nochi wehweliwi a <Sync time="272.219"/> *porque** po:wtok sah n' kowit <Sync time="274.892"/> *Entonces**, ekintsi:n amo, ekintsi:n tinochi:meh tirre... itech se: kal... kalchihchi:walis tinochi:meh tirresponsables, neh no: nima:estroh, ne: se: *maestro** <Sync time="282.106"/> tinochi:meh tima:estros o tinochi:meh *iguales* tikihto:snekih, *parejos** <Sync time="287.389"/> ahsi ne: se: no: tekiti, oksé: ahsi no: tekiti, oksé: t'tahtani *favor** ne:chi:wili i:n *cosa**, ke:meh se: kihtowa <Sync time="292.269"/> komo neh nocha:n neh nikilia ne:chchi:wili i:n *cosa por favor**, meh teh ne:chchi:wili i:n *cosa** wa:n ihkó:n tima:tamih n' kali <Sync time="297.7"/> *una vez puede ser**, a:chá: kuali tikchi:watih de teja o *de... o de... de cartón** <Sync time="306.063"/> komo *de cartón** t'mattokeh ye:kkua:ihkas *para** mah ihxi:ka n' a:t, wa:n *siempre** nochipa tik... tiketsatih ka:mpa kimagas n' to:nal <Sync time="314.953"/> tikitatih ka:nikaní:ni tik... tikepatih, mah... ke:meh nika:n *por ej**... ke:meh nika:n ne:wín ki:sa n' to:nal *para** kimagas nika:n wa:n kimagas nika:n ento:s wa:kis n' *cartón** yo:n se:, se: kalakis tane:x <Sync time="330.293"/> N' koyo:meh kihtowah no: taman, mah... yehwa:n kihtowah mah ihkó:n kepto, yehwa:n kihtowah ihkó:n, yehwa:n kihtowah kitahto:ltiah n' ehekat <Sync time="337.728"/> *Pero** tehwa:n a:mo, tehwa:n t' nika:n... n' to:nal *para** mah ka:n..., no: ta:ká:n onkak kuameh tik... tikte:ntekih <Sync time="345.731"/> tiktamo:tah *para... para** mah amo tahsolowa, *para** niman wa:kis ne:n teja, *para** niman wa:kis n' *cartón** <Sync time="351.82"/> komohkó:n teja niman tahsolowa, yo:n kipia ke se: kichipa:was *cada dos años por lo menos o tres años porque** tila:waya n' tahsol <Sync time="362.025"/> *una vez**... wa:n *de** se: ma:tamia, komohkó:n tietokeh timiakeh ok wa:n to:na, o:rah ok <Sync time="369.262"/> ta:li:xmela:wa, ta:ltilta:liah, *este** tatsi:ntsakuah <Sync time="375.139"/> kitah ka:nika eski tikote:noh, mm <Sync time="380.041"/> ka:nika eski tikalakiskeh, ka:nika tiki:saskeh, ox se: sah n' ka:mpa tikalakiskeh, nochi yo:n <Sync time="385.301"/> kanikawí:n kochis topio, ka:nika n' tikochiskeh nochi yo:n <Sync time="391.55"/> wa:n no: sa:tepan ya, tami a n' kali kipiayah se:... se:... se: *costumbre** <Sync time="399.655"/> kilia:yah kichi:wilia:yah ilwit n' kali <Sync time="404.662"/> kichi:wiliah ilwit n' kali, mm... kiliah kalsa:ntacru:s <Sync time="410.759"/> *lo primero** tein se:meh *de** n' tietokeh ompa ne: kitahtaniah *favor**, no pos <Sync time="415.045"/> teh eski tinocompa:dreh x'ta:lili n' *cruz** n' kali o sea ito:ka:y n' kali <Sync time="422.853"/> mm, *después** kitahtani:tih *favor** ikalihtik a, yowi n' *pareja** kinohno:tsatih *en buen plan** <Sync time="431.87"/> kitahtani:tih *favor** mah kiketsas yo:n kali, n' *cruz** <Sync time="438.277"/> n... *lo primero** kita:liliah ompa *cualquier** kowit *de cruz** <Sync time="442.833"/> al ú:ltimoh ya, *cuando** bue:noh ya, k'wa:lkuih ika ni:choh, ika xo:chit, ika *parejo** kuali, ke:meh moneki <Sync time="450.344"/> mm, onkak ilwit a, k'wa:lkui *música**, k'wa:lkui *cohetes**, k'wa:lkui *gente**, tei:n wi:tsa <Sync time="458.608"/> wa:n tein yetokeh pos kichia ika *fiesta**, kichia ika takualis, ika ta:wa:nalis wa:n motewia:yah, *importa** katka <Sync time="472.215"/> yo:n pano:k, a:man a:mo ok <Sync time="475.259"/> a:man onkak kalmeh ke amo kipia *cruz siquiera, lo único** ke tiknekih mah taiya:nto wa:n ompa sah <Sync time="484.001"/> ee... ke:meh no: mopatak a nochi, mopatatiw a, ekintsi:n amo teh kowkalikxit ok <Sync time="492.233"/> ne: ke:man onkayah kua:kowehmeh k'wiwilatsatih n' kowkalikxit, kikuiah n' kalikxit *importa de** tayo:lo:tkowit <Sync time="501.08"/> xa: wa:xkowit, kakatekowit, mm... miskit, okseki kuomeh <Sync time="509.167"/> yo:n kuomeh ka:n tei:n ok wa:n amo akah kinto:ka <Sync time="514.301"/> *lástima que** amo akah mm... talna:mikisyo:li mm... mah tikixwalti:ka:n kuomeh tein poliwtokeh ya, owih <Sync time="524.556"/> yekintsi:n miak kuameh onkakeh *pero** nochi selkeh <Sync time="529.266"/> yekintsi:n mahyá: tikihto:ka:n koyo:kalmeh ya, tepa:mit a, tepos n' kuehmol *que** no: pala:ni, no: kipiah inin... n' tepos wa:n <Sync time="538.705"/> n' tepos kipia inemi:lis no:, achá: *cincuenta, sesenta, setenta, cien años**, yehwa sah <Sync time="547.419"/> wa:n ne:n... *importa** no: katka ne: ke:man <Sync time="555.312"/> ah, pos amo teh katka nikihto:ti ta:l de... neh nikihto:ti ne:n ta:... ne:n ka:mpa tinemih mah tei:xko <Sync time="563.438"/> ta: katka nochi ta:l wa:n kipia se: *ventaja** n' ta:l <Sync time="567.696"/> nikma:petskowa no... notakua:ya o nota:sah o nopla:to, mm, ka:n tapa:ni <Sync time="577.583"/> soh komo:ti wa:n kuali a, sepa n' pehpena y sepa n'takua nono <Sync time="581.822"/> se: pili wetsi ka:n mokokowa, ta:l sah <Sync time="585.772"/> ki:mimilowa teisá: wa:ktiki:sa *porque** ta:l sah, wa:n ekintsi:n nochi tei:xko t'mimilowa teisá: *importa** x'tawahwa:tsa, nikchi:wa se: *gasto** <Sync time="596.994"/> mm, nochi k.... ne:n koyo:kal tikihto:ka:n n' ta:l... n' ta:l de tet <Sync time="605.335"/> ta:li:xko *de** tet wa:n n' ta:lmanik tein i:pa nochi kipia n' iventa:jah <Sync time="612.384"/> *Últimamente** nochi:n, ee... tapale:wih n' totayeka:nka:w wa:n seki mofue:rsahchi:wkeh sah ne:n..., nochi n' kalmeh yekintsi:n nochi, nochi *este de cemento** n' *piso** <Sync time="622.738"/> *Pero pues** kipia *desventaja**, amo kichichi:na n' a:t <Sync time="628.742"/> wa:n yo:n nimitsilia:ya ke ne: ke:man tehwa:n timoskaltihkeh..., neh ne:chtoka:roh ok t'tai:keh n' a:ichkuala:t <Sync time="635.18"/> nika:n a:mo *porque** tikpiah n' a:me:yal, *pero cuando** tiowih kowtah a:ichkuala:t tai:ah, wa:n ka:n a:kah miki <Sync time="643.751"/> n... ki:xeheko ne: ke:man mochi:w, mochi:wak wehwei tekimeh wa:n a:ichkuala:t n' tai:ah <Sync time="649.586"/> mochi:w n' tio:pan, mochi:w n' *palacio**, <Sync time="652.875"/> a:k... wa:n ak... ka:nai... ka:nachi:meh kichi:wkeh, a:it ka:nachi ge:ntes, amo miakeh katka, wa:n... wa:n *igual** kichi:wkeh wehwei tekimeh <Sync time="662.973"/> nochi kichi:... nimolwia n' a:man, ke:yeh a:man titelmiakeh wa:n ka:n teh t'chi:wah <Sync time="671.375"/> *porque** te:chwehweloh, no: te:chwehweloh n' xiwtekiwah <Sync time="675.067"/> tein kiliah ne:n, tein kiliah ne:n koyo:meh *programas de gobierno** k'wehweloh n' *costumbres**, k'wehweloh, k'wehweloh wehka kitamo:t <Sync time="685.577"/> ekintsi:n amo kanah kineki faina:ro:s, a:man kinekih mah ki(n)taxta:wi:ka:n wa:n etok, tietokeh ma:l <Sync time="692.772"/> A:man nika:wí:n timocha:ntiah a:ksa:meh, pos *igual**, o:me e:yi:n sah mo... moma:nohwiah, timolwiah ma:nowiah, ma:noh *pues** <Sync time="702.362"/> seki:n pos ka:n yowih pos ka:n (ne:ch)taxta:wi:s wa:n más, más tein pi:pil ok <Sync time="711.359"/> tein de... tein ta:tahtsitsi:n ya, lo... tein más tati:tahmeh ya, *más o menos todavía** yowih, <Sync time="724.161"/> *por lo mismo de** n... yo:n *igual** ke:meh kalye... kalyetowa:nih, pos miki a:ksá: ihkó:n, yo:n ompa ke:mah <Sync time="734.558"/> *Cuando** miki a:ksá: amo akah k'yo:le:wah, yowih sah, sayoh t'te:kakilia no ton netekipacho:l, no pos mikik a:ksá: <Sync time="743.236"/> *igual** ompa amo akah k'yole:wah, *cuando** miki a:ksá: niu:n akah k'yo:le:wah <Sync time="746.843"/> *al menos** kichi:watih se: ilwit ke:mah, mocha:nti:ti ke:mah, kitahtani:ti *favor, pero** komo a:ksá:miki yo:n se: yowi sah <Sync time="755.69"/> Nochi yo:n ne: ke:man ya miak mopatak a n' ekintsi:n, *hasta** tein tikua:skeh <Sync time="764.446"/> Ne: ke:man nochi tikua:yah chipa:wak n' teisá: <Sync time="772.53"/> kilmeh katka chipa:wak, nika:wí:n yo:n *este**... nochi lo que es nika:n San Miguel, Ayotzinapan, Xaltipan, Ecatlán <Sync time="783.833"/> nikihtowa yo:n *porque** tibesi:nos, de ompa wi:tsa *para** teisá:, *de** ompa wi:tsa *o de** nika:n ompa yowi *para** ompa, *cosas** <Sync time="790.619"/> *Por ejemplo**, yehwa:n k'wa:lkuih kilit <Sync time="793.271"/> k'wa:lkuiah wa:n... *bueno** kisegui:rowah k'wa:lkuih <Sync time="797.981"/> *Pero** ekintsi:n k'wa:lkuih, *pero** kokolisyoh ya <Sync time="802.5"/> *porque** yo:n kita:liliah yo:n xiwit kimiktia, *veneno**, kiliah *herbicida** <Sync time="809.396"/> wa:n te:chtamia <Sync time="812.069"/> yekintsi:n *peligro**... semi *peligroso**, semi, semi, nehmach komo que mah timokualti:ka:n teisá: eliwis sah <Sync time="819.962"/> A:mo wel tikua:skeh teisá: eliwis sah, kipia t'mattoskeh ka:ni wa:le:w, a:koni n' kito:kak, ke:ni:w n' kito:kak, ka:ni n' kito:kak, *para** tikua:skeh teisá: <Sync time="830.77"/> *porque** kasá: ika t'mattokeh kita:liliah yo:n... yehwa yo:n xiwpah wa:n yo:n te:miktih <Sync time="837.474"/> te:chmiktia n' tehwa:n, te:chkokolismaka, k'e:waltia ke amo ke:man tipahtih ok, amo ke:man tipahtih ok wa:n kimiktia n' ta:lmanik <Sync time="851.018"/> ta:lmanik tein te:chwehka... we:i... we:itie:mpoh ya te:chtekipanoh <Sync time="857.85"/> neh nikitani tein tato:kah Amatlán, San Antonio Rayón, nochi yo:n *lugares**, ompa ka:n mochi:wa xiwit ok <Sync time="865.064"/> ompa mochi:wtok mahyá:, mahyá: yo:n kokoxka:ta:l <Sync time="871.217"/> xiwtsi:n e:wa tsikitsi:n <Sync time="881.389"/> mm, ka:n moskaltia ok xiwit, kokolisyoh ya <Sync time="892.548"/> Tein tikmattokeh no:n tao:l tein k'wa:lkuih ompaka, tikuah ekintsi:n no: iwki, tein kiliah n' koyo:meh kita:liliah i:n koyo:tapala:n, yo:n mal <Sync time="905.256"/> Ne: ke:man nika:wí:n tehwa:n tikta:lia:yah nochi n' tato:k iwki sah, wa:n sepa timokeptokeh <Sync time="920.596"/> i:n ke:man neh ni:... <Sync time="925.688"/> Ne: ke:man nitekitia ompa ne: *cooperativa, desde mil novecientos sententa y siete, setenta y seis** nika:n xola:l timo:...timonechikowa:yah <Sync time="941.233"/> Yekinikatsi:n ne: ke:man, ke:man onkaya *este todavía** ok, e: yo:l... etoya se: *instituto** mono:tsaya, se:... se: nechiko:lis we:i katka mono:tsaya *Instituto Mexicano del Café**, yetoka ok, onkaya ok, te:chnechikoh tipi:pil <Sync time="956.169"/> eh, neh nikpiaya yo:n ihwa:k katka... nikpiaya *dieciséis años, diecisiete años, dieciocho** <Sync time="962.005"/> e... tikchi:wkeh yekinikatsitsi:n de n' xola:l San Miguel se: *vivero** <Sync time="968.985"/> yo:n ihwa:k wa:la:ya se:... etoyah seki koyo:meh, se: *ingeniero**, se: *agrónomo pues**, se: *zootecnista** wa:n se: siwa:t no: kinimachti:aya siwa:meh, se: *grupo de** siwa:meh <Sync time="983.124"/> yo:n wehka:w ya yo:n <Sync time="985.201"/> kita:lihkeh yekinikatsitsi:n se: *vivero de** kahfe:n, timotelwelitayah ya <Sync time="988.766"/> kita:lihkeh como, ka:mpa yekintsi:n *escuela primaria** ompa katka, ompakawí:ni katka <Sync time="995.598"/> *Pero** te:chtawehwelowilihkeh *porque**... tawehweliw, yo:n ihwa:k *porque** kita:lihkeh n' *construcciones de** n' *escuela primaria**, ento:s ompa tatamik <Sync time="1005.803"/> *Pero al mismo tiempo de** yo:n ihwa:k tamik yo:n wa:n pe:wak a, n... ihwa:k a n' pe:wkeh kita:liah n' *luz eléctrica** <Sync time="1012.342"/> ih... no: *al mismo tiempo** kitapohkeh n' ohti, i:pa etoya *brecha**, i:pa etoya n' *carretera pero** tama:ichkual <Sync time="1017.88"/> *pero cuando** kita:lihkeh ya n' *brecha** ta:ltekitik *máquina** ya, tel kualtsi:n ta:li:xmela:wkeh <Sync time="1022.925"/> ihwa:k a *de que** kita:lihkeh n' *carretera**, kita:lihkeh ya n..., amo wehka:wak, pané: *setenta y siete o setenta y seis** kita:lih... ehkok a n' *primeros postes de luz**, kita:lihkeh ya n' *luz eléctrica** <Sync time="1038.349"/> *más antes** pos tikuiah kanti:l, mm... *más que velas** kanti:l <Sync time="1047.701"/> onkayah, kinamakayah n' to... topobrehikni:wa:n kichihschi:wayah seki *este... botes de chile, botes de leche**, kikoyo:nia:yah, kinahnakastia:yah, kipepechowa:yah <Sync time="1063.658"/> ka:n... ka:n... ka:n kualtsi:n katka, *pero ni modo**, tikuiah *para** timotatane:xti:skeh <Sync time="1070.044"/> tein *más... más** ko:koyo:tamatiah kikuiah *quinqué**, te:skat *pues**, kualtsi:n tatane:xtia:ya <Sync time="1077.682"/> wa:n wehka *tiempo** ihkó:n tipano:keh, *o más antes** nochi... nochi iwki katka <Sync time="1083.644"/> mota:wilia:yah ka:sá: ika ya:yah, pos tein tepitsi:n welia kikowaya *lámpara, baterías** <Sync time="1088.736"/> *Pero** nochi n' *gente** nemia, kasá: ya:ya kowtah, kuitih kowit kualka:n o motayowalti:ayah owapach, owasin o... o *a ver** toni ma:ktiwi:tseh, ika motachi:l(ih)tiwi:tseh <Sync time="1102.475"/> Ne: ke:man ya:yah n' kowtah... ya:yah kualka:n, tane:si tekititok a <Sync time="1109.943"/> a:man a:mo, a:man wehka mopatak <Sync time="1113.463"/> A:man tiowih n' titekititih tahkah ya <Sync time="1118.025"/> seki *porque** t'tatsiwih, seki... seki *porque** teltekitih, seki *porque** a:(i)t... ta:taman totalna:miki:lis, mopatak <Sync time="1127.699"/> no: nimitsilwia:ya ne: ke:man *cuando** pe:w... ihwa:k a n' pe:wak nika:n ne:n *setenta y seis, setenta y siete** <Sync time="1135.311"/> ee, se: nechiko:lis *de... de** wahkalnamakalis <Sync time="1144.583"/> wa:n tein yekinika wahkalnamakakeh i:n xola:l, *solamente** se: sah, mono:tsaya..., amo a:kah kichi:wa kue:ntah wa:n amo a:kah ki... kia:mata:lia wa:n nio:n a:kah kipo:wka:ita <Sync time="1156.798"/> mono:tsaya Chucho Leyva, n' io:kichpil mono:tsaya Rufino Leyva, yo:n mikkeh ya <Sync time="1163.396"/> yehwa:n *únicos de** n' *pueblo** kinamakayah wahkal <Sync time="1171.586"/> *cada que** se: pilnemia kitahtani:tih, *fulano no** x'chihchi:wa nowahkal. ¡Ah! *Bueno**. Wa:n de xo:no:t, a:mo yo:n ekintsi:n ikpat *de... de... de plástico** amo, de xo:no:t, chipa:wak <Sync time="1187.408"/> *De** ompa pe:wkeh wi:tseh ya n' Kuesala:n n' koyo:meh, yehwa:n tanamakah, wa:n de pe:wkeh kinitah ya ke tanamakah yo:n tokni:wa:ntsitsi:n *difuntos** <Sync time="1195.682"/> *pues** miak *gente** no: pe:wak kichi:waya yo:n, ka:n owih ta: a:mo, o pe:wkeh tikchi:wah *porque** tehwa:n... neh no: n'chi:waya. Wa:n ekintsi:n amo t'chi:wah *porque** timiakeh... *porque** pos amo ki:sa *pues** <Sync time="1208.883"/> N' koyo:meh *últimamente** amo... amo kipo:wka:itah ne:n tein yo:n tekit se: kichi:wa <Sync time="1214.952"/> kixta:wah ke:meh yehwa:n kineki por yo:ni <Sync time="1220.05"/> *Pero** yo:n ihwa:k *setenta y siete** ahsika *hasta ciento cuarenta artesanos** tiksentilia:yah <Sync time="1230.234"/> seki koyo:meh n' ampó:n te:chpale:wia:yah yo:n ihwa:k <Sync time="1237.618"/> k'wi:kayah n' totanamak a:na:l, ne:si kilia:yah Baja California Norte, *por** Tijuana, ompa k'wi:kayah n' totanamak <Sync time="1248.842"/> yo:n ihwa:k yehwa:n kite:mowa:yah n' tomi:n *porque** te:chikne:lka:itayah i:n *pueblo**, kinamakayah n' towahkalwa:n ee... te:chixta:wilia:yah kuali <Sync time="1264.953"/> Neli n' timopale:wihkeh ika, kuali timopale:wihkeh, a:kin amo motatsiwilih yo:n ihwa:k kuali mopale:wih <Sync time="1271.148"/> wa:n sate:pan de kinyo:lahsik n' koyo:meh n' towahkalwa:n, pe:wkeh amo k'kowah ok, wehweliwkeh nochi, a:... seki amo monamakak ok <Sync time="1278.334"/> *Pero** yehwa:n n' tomi:n kite:mowa:yah itech *fundaciones** <Sync time="1282.471"/> ento:s amo timokue:ntahakihkeh wa:n yehwa:n amo no: mokue:ntahakihkeh, *pero** ihkó:n yo:li:k tontia:yaya <Sync time="1289.091"/> wa:n sa:te:pan yo:n kihtowah yehwa:n n' koyo:meh mah tikchihchi:wayah... tikchihchi:waka:n okseki yankuik, yankuik ne:ska:yo:meh <Sync time="1297.79"/> Ne:siah seki we:ia... wahkalmeh, seki mahyá: morralmeh, seki mahyá: chikiwmeh, seki... san tein a:mo, kiliah n' koyo:meh *nuevos diseños** <Sync time="1310.316"/> wa:n ihkó:n pe:wak más motanamakaya wa:n ekintsi:n kichi:wah san tein a:motsitsi:n n' *cositas** <Sync time="1315.642"/> Ekintsi:n de n' xo:no:t ke:meh i:pa monamaka, monamaka ke:meh i:pa *pero** mah kualtsi:n tachihchi:w <Sync time="1325.762"/> *o sea que** yo:n ihwa:k timomachtihkeh no: teisá: timotahta:ni:skeh mah pati:yoh *pero** mah kualtsi:n tachihchi:w <Sync time="1332.96"/> a:kin eski k'welita, *mismo** nika:wí:n tehwa:n tima:se:walmeh tikuelitah, tein tachihchi:w de xo:no:t <Sync time="1340.004"/> wa:n no: siwa:meh tein... o siwa:pi:pil, *más que** siwa:meh siwa:pi:pil *porque** yehwa:n *más** tachiah ke tein siwa:meh tein xiwehkeh ya <Sync time="1349.509"/> kichihchi:wayah ne:n inin... ininkami:sah pues, (tein)? n' kinchi:wah wa:n&&& <Sync time="1356.221"/> Wa:n tein a:man... tein te:ka tamikoya n' ekintsi:n kichihchi:wtokeh tel senkaya n' kualtsitsi:n <Sync time="1361.716"/> telkualtsitsi:n siwa:kami:sahmeh *pero** no: iwki telpati:yoh <Sync time="1367.889"/> mm, ne: ke:man ipati:w katka se: *ciento**, o:me *ciento** wa:n tahko, e:yi *ciento** <Sync time="1374.631"/> ekintsi:n chikuase:n *ciento** se: siwa:kami:sah <Sync time="1379.515"/> *Para** i:n ilwit a:it a, a:it a komo tacha:lih na:n... ne:n siwa:tsi:n, pati:yoh n' itasa:l <Sync time="1389.067"/> ya ne:n, no: tikitayah no: de n' oksekin tanamakmeh <Sync time="1395.85"/> de n... de n... ma:tachihchi:wmeh de xo:no:t wa:n de kowmeh <Sync time="1400.857"/> seki:n *últimamente** pos ekintsi:n kahsikeh ya no: yo:n kowxo:chit te:palkat, tein mota:l... ma:pepechowa itech chalawih, no: tantiw a <Sync time="1410.4"/> Ke:meh amo akah kito:ka, ke:meh amo akah kichihchi:wa mo... mopepecho:ti sah, *pues** ekintsi:n no: tantiw ya, kite:mowah nokta n' tokni:wa:ntsitsi:n, ki:sah <Sync time="1421.072"/> wahkalmekat *igual**, tantok a. Amo akah kito:ka wa:n yo:n moto:ktani <Sync time="1427.67"/> ee, xo:no:t nochi n' *gente** kuali k'kixtia, *hasta** siwa:meh kuali k'kixtiah xo:no:t <Sync time="1439.161"/> kiliah n' koyo:meh se: *procesamiento de** n' <Sync time="1443.447"/> *Pero no igual** pos para yo:n pos wehka:s *ocho días o quince días, según** takawa:nis n' tie:mpoh tieskokeh komo amo tasese:ya kuali se: kipa:kas <Sync time="1455.816"/> Yehwa:n n' koyo:meh... yehwa:n amo kimatih komohkó:n... komohkó:n ye:kwehka:wa *para** kualtia n' xo:no:t <Sync time="1462.912"/> *aparte** n' to:nalpolo:lis *de** n' *artesano o de** ma:tachihchi:wkeh <Sync time="1475.897"/> *Este**... kiowis, to:nas, yeh kite:mo:ti n' imateria:l <Sync time="1484.044"/> se: tie:mpoh pano:k kikuiah tepe:xi:lo:t, tamik n' tepe:xi:lo:t, ke:meh amo akah kito:ka tami n' kowtsitsi:n <Sync time="1493.143"/> Yekintsi:n yetok, yetokeh *para servilleteros** n' ohtat, ohtat tein xoxoktik <Sync time="1500.632"/> ee... wa:n amo sayoh yo:n, san tein amotsitsi:n *pues**, nochi timosempale:wiah ya <Sync time="1507.128"/> taxkalpi:kilo:nimeh yeh amo kichi:wa se: perso:nah sah <Sync time="1512.046"/> kichihchi:wa se: ka:n o:me oso e:yi:n, *porque** ki:xchihchi:wah, kihkuilowiliah ne:n ii:xkualne:ska tein ta:taman tapaloh <Sync time="1522.57"/> wa:n toni n' kipias <Sync time="1526.31"/> xa: kipias se: siwa:t tatektok, xa: kipias se: siwat tanamakatok, xa se: siwa:t tein kinama...kima:mahtok ipili o ka:n mati&&& <Sync time="1533.332"/> san tein amotsitsi:n ne:ska:yo:t kipia n' taxkalpi:kolo:ni <Sync time="1537.461"/> *o** wa:n *lo malo** kihtowa Kuesala:n, amo kihtowa n' ka:mpa kichihchi:wah <Sync time="1543.537"/> se: sah n' ki:xkietsah, *ni modo** <Sync time="1547.78"/> wa:n koyo:meh tein wi:tseh kalpano:kih te:tahtaniah <Sync time="1551.916"/> niman kihtowah telkualtsi:n Kuesala:n, kualtsi:n icostu:mbres <Sync time="1556.436"/> Kuesala:n ka:n kipia costumbres, Kuesala:n koyo:meh <Sync time="1559.661"/> *costumbres** kipiah xola:lkone:meh tein yetokeh ina:wak *municipio** <Sync time="1564.88"/> *Pero municipio de** Kuesala:n amo teh kipia *costumbres** <Sync time="1569.102"/> yehwa:n koyo:meh, yehwa:n, yehwa:n ki... kine... kitohtokah tomi:n <Sync time="1574.864"/> wa:n i:n tima:se:walmeh *cuando** wi:tsa se: koyot tehwa:n tikwa:ntih kahfen, tikwa:ntih san tein t'tamakah, nochi yo:n <Sync time="1581.25"/> wa:n ke:man tehwa:n tiowih te:chtamakah *pero** mah tikixta:waka:n, semi tixo:xohmeh *pero** iwki a <Sync time="1590.899"/> Ya nimitsilia:ya ne: ke:man ya, ompa pe:wak *setenta y siete** yo:ni wahkalnemi:... *pero** wahkalnamakalis <Sync time="1599.683"/> wa:n ke:man timonechikowa:yah *cada** chikue:i, wa:layah des... tokni:wa:ntsitsi:n *de** Tzicuilan <Sync time="1606.98"/> wa:la:ya *de** Chicueyaco, Xiloxochico, wa:laya *de** Ayotzinapan <Sync time="1611.033"/> wa:n de nika:n kayo:meh, siwa:meh wa:n ta:kah <Sync time="1617.078"/> tiksentilia:yah yehwa ya xo:no:tachihchi:w, tasa:l, tilmah, *rebozos, camisas, servilleteros** <Sync time="1629.868"/> *Pero de** pesma amo ke:man tiksentilihkeh, *porque de** pesma kichi:wayah *de** Xocoyolo <Sync time="1635.957"/> de nika:n, a:man nika:n no: kichi:wah ya sekin *pero** n' kuehmol de n' pesma semi pitsotik *porque para** tikuiskeh se: pesma, tiktehtekiskeh <Sync time="1646.751"/> kipia ke t'te:mo:skeh se: pesma tein toma:wak, tein we:i <Sync time="1650.124"/> tein kipiak sake:ra ka:n se: *ciento** wa:n tahko xiwit a moskaltihtok <Sync time="1656.319"/> Entos ton kihto:sneki, tiktamo:ttokeh ya n' kowmeh ke:meh Xocoyolo, ompakawín kitamo:ttokeh ya n' kowmeh nochin tein wehwei:n, telinachichi, *siquiera de** se: tanawa:l <Sync time="1667.933"/> wa:n tein se: tanawa:l *de** toma:wak yehwa n' kualtia *para** teisá: <Sync time="1672.803"/> tein pitsa:wak ka:n kualtia *porque** amo ya, aya:mo yo:lo... aya:mo este... kipolowa ne:n <Sync time="1678.526"/> aya:mo kipia n' ikowyo, yo:loh ok, i:n tein amo yo:loh, tein yo:loh amo kualtia <Sync time="1685.846"/> Nochi yo:n... yo:n tokni:wa:n amo kimatih komohkó:n k'wehwelohtokeh ne:n... k'wehwelohtokeh n' tato:k <Sync time="1693.081"/> wa:n *por eso** miakeh nika:wí:n kachi kuali kitekiti:ltiah xo:no:t, kitekiti:ltiah tasa:l <Sync time="1699.213"/> Yo:n ihwa:k ke:meh name:chilwia:ya *que de** n' nechiko:lismeh *de** n' *artesanos** <Sync time="1709.146"/> sate:pan amo monamaka ok, ka:n monamaka ok, t'tasematkeh, tiwehweliwtia:yah ya <Sync time="1715.32"/> *pero** ihwa:k no: tikihtohkeh: ¿to:n te:chchi:wilia *falta** nika:n? <Sync time="1719.203"/> te:chchi:wilia *falta** ka:ni t'namakaskeh n' tokahfe:n, te:chchi:wilia *falta** ka:ni timopahti:skeh, te:chchi:wilia *falta escuela** <Sync time="1728.01"/> *Primaria** t'piah *pero telesecundaria** ka:n tei <Sync time="1732.741"/> Entos ihwa:k a: ne:n yo:n koyo:meh etoyah n' ampó:n, wa:lahkah seki koyo:meh, moto:ka:ytihkeh... in... in... ininnechiko:lis moto:ka:ytih *prade** <Sync time="1743.435"/> Yo:n kiliah n' koyo:meh *siglas** <Sync time="1746.978"/> Entos yo:n koyo:meh etoyah, ihwa:k a m' pe:wkeh kite:mowah tomin itech *fundaciones para** k'e:waltihkeh n' *telesecundaria**, tehwa:n totelesecunda:riah <Sync time="1760.059"/> wa:n motekitik <Sync time="1764.939"/> *Pero** yo:n *telesecundaria** e:wak *porque** yo:n ompa mot... moitato, *hasta** ompa mochi:wato, pané: ye:kwehka moka:wato n' *telesecundaria porque** <Sync time="1776.986"/> *en primero**, yekinika *porque** ompa kikuik ne:n tele ompa kikuik n' *señal** <Sync time="1784.646"/> wa:n se: *porque** ompa k'ahsikeh n' ta:l, nika:wín *cerca** amo kanah kahsikeh yo:n *tiempo**, amo akah kiselih <Sync time="1791.521"/> wa:n yo:n ompa, *dueño de** yo:n ta:l, *este** kipiaya se: problema, se: kuehmol iwa:n *banco** <Sync time="1806.243"/> *Entonces** kixta:wak ne:n a:kin k'kowak, kixta:wak ne:n kuehmol <Sync time="1814.372"/> wa:n moka:wak a:ltepe:ta:l a, wa:n *por eso** mochi:w n' *escuelas telesecundarias**, we:ika n' ta:l <Sync time="1822.604"/> N' ta:l pané:, xa: se: ista:joh pano:s <Sync time="1828.502"/> n' ekintsi:n ompa etok a n' *telesecundaria**. Chi:wik n' *telesecundaria**, chi:wik se: ta... kaltapahti:lo:ya:n, no: kite:mohkeh ika nepale:wi:l de seko <Sync time="1839.68"/> *Para** amo... no: timopale:wihkeh tehwa:n, t'ta:lihkeh *faenas** <Sync time="1844.942"/> Ihkó:n ke:meh *cooperativa** tosepan kichi:w n' ibodegas, *primeras bodegas** tein de Kuesala:n, ne: Nahuiogpan ne:n *bodega** ika *faenas** <Sync time="1854.329"/> ompa *faenas por comunidades** wa:n nika:n *faena por... por este... por cada** se:meh de tehwa:n, no: *igual** <Sync time="1862.398"/> kichihchi:wkeh no: *igual** se: kahfe:nkowalo:ya:n, *mismo** nika:n, yo:n tekimeh kichi:wkeh, yo:n *a nivel pueblo** <Sync time="1870.5"/> wa:n no: mismo ihwa:k yo:lik a ne:n... yo:lik a ne:n *cooperativa** <Sync time="1877.248"/> ke:mih Kuesa:la:n pe:wkeh no: i:pa tio:yowih, pe:wkeh timonechikowah <Sync time="1881.88"/> Ne: ke:man etoya ne:n *Plan Zacapoaxtla**, etoyah seki koyo:meh tein de n'... de n' *agrónomos** <Sync time="1888.373"/> kilia:yah *Plan Zacapoaxtla**, yehwa:n sayoh kito:ktinemiah mi:l, tao:l <Sync time="1894.037"/> itech i:n *lugares** nentinemiah yo:n *ingenieros**, co... mahyá: kichi:wtinemiah *experimentos**, ka:ni más mochi:wa n' tao:l, katí:n tao:l más kualtsi:n, ki:... kati:ni *semilla más** kuali, nochi yo:n <Sync time="1905.022"/> wa:n *a final de cuentas**, pos *mejor semilla** tikpiah tehwa:n, kipiah *mejores semillas** ma:se:walmeh amo n' koyo:meh, koyo:meh amo teh *semilla** <Sync time="1913.77"/> yehwa:n no: sayoh takuah mahyá: tapial, *pero** pos yehwa:n ka:n... ka:n kimatih ka:ni mochi:wa, ke:(yeh) mochi:wa, keni:w mochi:wa, a:kah, ka:n kimatih <Sync time="1923.356"/> kimatih ma:sewalmeh, tein tekitih <Sync time="1926.296"/> wa:n ihwa:k a yo:n pe:wak moita ya, kit... kita... pe:wak tatsi:ntokah ke:ni:w San Miguel kinamakatok n' iko:sas <Sync time="1934.696"/> wa:n a:kin te:cheka:naya n' tik... *bueno** t'knamakayah n' *artesanías** San Miguel, pe:wak no: kininohno:tsaya mono:tsaya se:.. se: tamachtihkeh... mono:tsaya Valerio López&&& <Sync time="1945.848"/> No: pe:wak yowi ya nechiko:lismeh de Kuesala:n, pe:wkeh timonechikowah <Sync time="1949.62"/> amo timia:keh, San Andrés Tzicuilan, Cuetzalan, San Miguel Tzinacapan, Xaltipan, Ayotzinapan, Yohualichan, Pinahuista <Sync time="1958.641"/> pané: n' mati Santiago Yancuictlalpan, pané:, amo nikelna:miki. Amo ta: *seguro** yehwa sah yo:nkes, *siete** <Sync time="1966.8"/> Yehwa yekinikatsitsi:n pe:wkeh t'nemiliah, keni:w t'chi:watih. *Por** yo:n *tiempos** pati:yoh katka n' *azúcar** <Sync time="1976.94"/> *Pero** yo:n ihwa:k ti... tilucha:rohkeh *por** n' *azúcar, de** n'... *para cooperativa** <Sync time="1985.083"/> ihwa:k a n'... ika miak nekuehmolo:lis, *pero** telmiak nekuehmolo:lis. N' koyo:meh amo kinekiah mah kita:li:kan se:... se: tanamakalo:yan *de** n' *pobres**, amo kinekiah <Sync time="1995.84"/> Onkaya miak kuehmol, telwehka:wak, pano:k xiwmeh, pano:k *meses** <Sync time="2001.858"/> wa:n tia:ya:yah nikmattok ma:ski ika kiowit, yo:n *tiempo** ka:n akah kitaxta:wia:yah, yo:n *tiempo** tia:yah <Sync time="2009.723"/> ke:meh a:man domingo, imani:n ay timoketsah nechiko:lis, tikitaskeh ka:ni t'namakaskeh ne:n tokahfe:n, topimie:ntah, toxokow, kowtsapot <Sync time="2024.654"/> Yo:n ihwa:k kinamakayah, k'o:namakayah, neh amo ke:man niah. Amo ke:man tiah n' tanamakalis wehka pero tiknechikowa:yah nika:wí:n xokot <Sync time="2034.061"/> niahka kowtsapot tika:ka:watoh México, *central de abasto, pero** ke:meh amo titanamakanih *de** kuali <Sync time="2041.315"/> wa:n amo katka titanamakanih *de** nochipa <Sync time="2044.808"/> ta: sayoh tiwetsiah *de** ke:meh eskia... ke:man weli sah n' tia:yah, no: ke:meh weli te:chkowilia:yah <Sync time="2050.486"/> ta: ka:mpa tanamakah wehwei:meh, kimattokeh ya ka:ni wa:le:wa, a:konimeh, kichi:wah ya, mahyá: se: *contrato** <Sync time="2061.491"/> i:n to:nal niknekis achi i:n *de** tanamak *pero para** nochipa ya <Sync time="2067.47"/> wa:n tehwa:n nika:n amo weli *porque** n' toxokow sayoh *cada** xiwit n' ta:ki <Sync time="2070.963"/> mah te:chtahtani:ka:n xokot *para** abril, pos abril ka:n teh xokot, pos yeh ika yo:n amo weli <Sync time="2079.942"/> *Pero** ihwa:k a ne:n... yahka ke:meh o:me, e:yi xiwit *comisiones**, nikmattok iksá: ka:n monamaka ya <Sync time="2092.54"/> amo... iksá: ka:n akah takuaya, se: a:miki, se: maya:na, se: kochisneki, se: sekui, tikihyo:wihkeh iwki <Sync time="2106.658"/> Pano:k yo:n, ihwa:k a ne:n... ne:n *cooperativa** yo:lik, yo:lik moahohktiah <Sync time="2118.943"/> kichi:w miak, yeh *más** este ki... *más** ki... *más** kitekitilih n' kahfe:n <Sync time="2130.043"/> *Por eso** yekintsi:n kipia ne:n *beneficio sec... beneficio húmedo, beneficio seco** <Sync time="2137.843"/> kipia ya talnemachti:lo:yan, kipia... ekintsi:n pané: kua:kuali etok a <Sync time="2146.272"/> *Pero treinta y qué... treinta y..., más de treinta años** wehka moskaltih, kichi:w miak a, nochi yo:n <Sync time="2160.008"/> amo nikelna:miki neh ka:tí:n xiwit no: nikomisio:ntik ompa, mm <Sync time="2167.6"/> katka ni... niko:rdinador de se: *proyecto** mono:tsaya 3839, de yo:n *fondo para niños de méxico** <Sync time="2179.171"/> yo:n se: *proyecto** kimpale:wia:ya *solamemnte** kilia:ya *afiliados de** yo:n *proyecto** <Sync time="2187.611"/> *Pero** onkaya se: kuehmol no: yo:n iwa:n *porque** tein... tein taeka:naya de n' *proyecto** amo iwa:n mowikaya de n' *cooperativa** <Sync time="2197.554"/> *Entonces** n' *cooperativa** yeh kichiwa:k se: *convenio** iwa:n yo:n *fundación de niños de méxico** <Sync time="2207.102"/> n... tein kimati de n' *fundación** monohno:tskeh, ihwa:k a ne:chkalakih neh. *Pero** tehwa:n timota:lia:yah *de acuerdo** iwa:n titekitiah <Sync time="2216.188"/> tisentekitiah iwa:n *cooperativa** <Sync time="2218.738"/> wa:n timopale:wia:yah *pues**, neh n'mattok iksá: n' *cooperativa** kihto:s pos neh ka:n pia tomi:n ee.. te:chpale:wi tepitsi:n, iksá: t'pale:wia:yah tepitsi:n <Sync time="2228.967"/> i:pa kipia miak tomi:n ne:n fundación, yo:n *tiempos** kinimakayah más, ekintsi:n amo ok kihtowah, mopatak *políticas**, mopatakeh ge:ntes, mopatakeh nochi <Sync time="2239.892"/> wa:n yo:n *este**... yo:n tiempos neh nik... wehka:wak sayoh pané: se: xiwit wa:n tahko sah <Sync time="2251.425"/> *porque** ne:ch... ne:ch... nehwa mahyá: nikwehweloh ya <Sync time="2259.397"/> *porque** onkaya seki xola:lmeh ta... kuehmolmeh <Sync time="2263.597"/> *por ejemplo**, Xilo... Xiloxochico ki:sak. 3839 kitsakuaya Xiloxochico, Xochical, Cuauhtamazaco <Sync time="2277.621"/> yehwa sah, Xiloxochico, Cuahtamazaco, Xochical, Tenango, *cinco comunidades** <Sync time="2289.064"/> sayoh *cinco comunidades** kiabarka:rowa:ya, kimpale:wiayah yo:n ihwa:k kipiaya se: *médico**, kipiaya *enfermera**, kina:tende:rowa:ya n' pilimeh <Sync time="2298.703"/> wa:n yo:n *cada** pili kitah... kitahkuilowilia:ya n' ipa:dri:noh *extranjero** <Sync time="2306.396"/> nio:nio ki:xmati a:koni, sayoh moi:xmatiah ika retra:tos, ika *fotografías** sayoh <Sync time="2311.496"/> ah, *pues** kitahkuilowilia:ya n' ipa:dri:noh, ihko:ni nietok wa:n ihko:ni <Sync time="2316.705"/> mm, ihko:ni nocha:n, wa:n ke:man kilia:yah n' *padrino** ihko:ni nocha:n, yehwa i:ni nikua <Sync time="2322.619"/> m' *padrino** moyo:lyema:niaya wa:n kiniwa:lmakaya se: tomin mah kie:kchihchi:wa n' icha:n oso mah takua kuali <Sync time="2330.419"/> n' *programas** etoya *para nutrición, salud, nutrición, educación** <Sync time="2339.367"/> wa:n tomi:n *para** yehwa katka <Sync time="2344.124"/> onkaya... onkaya tokni:wa:n ke kikuikeh *para** oksé *cosa**, kikuiah *para** <Sync time="2349.937"/> *cuando** kinawatia:yah mah kikui *para** icha:n kikuia *para** takua:s <Sync time="2355.08"/> *cuando** kinawatia:yah ke mah takuas, kikuia *para** itasa:l, k'kowaya itasa:l *o para herramienta** <Sync time="2362.109"/> onkaya kuehmol <Sync time="2364.295"/> nochi yo:n *para... para** tikye:kta:lia:yah, kipia ke tia:skeh re... nechiko:lis, kipiayah reuniones, ne: ke:man mochi:waya *reuniones** yowak <Sync time="2373.509"/> *hasta la una, las dos de la mañana** tiwi:tseh ya, ka:n nikochia <Sync time="2380.846"/> A:man a:mo, a:man mochi:wa *reuniones** to:naya:n <Sync time="2385.689"/> wa:n de yehwa yo:n *programa como siempre** yetok, wa:n yo:n 3839 kipiak ipilwa:n <Sync time="2394.153"/> Yekintsi:n de 3839 ki:sak se: ipili mono:tsak <Sync time="2399.787"/> ah, yo:n ihwa:k etoya se: 1741, yo:n mono:tsaya *desarrollo** Xaltipan, no: ipa etoya ya *después de 3839** <Sync time="2408.208"/> etoya se:ko Cuautlamingo, amo nikelna:miki kati:yeh yeh n' inúmeroh <Sync time="2412.025"/> wa:n de 3839 poliw *entonces** ne:sik 1768, mm... *sede** Yohualicha:n, ajá <Sync time="2424.432"/> n' oksé: yehwa n' tein etoya Xiloxochico, Xiloxochico poliw, kipolohkeh *por política** <Sync time="2434.804"/> No: Cuauhtamazaco ompa sede, katka... katka *afiliado** ompa, ekintsi:n ompa *sede** <Sync time="2441.297"/> no: se: etok, mm... Yohualichan, Yohualichan, Xaltipan, Cuahtamazaco, Tenango, Tenango pané: mismo <Sync time="2459.079"/> *Pero** yetokeh seki, *por ejemplo** Paso del Jardín yo:n okseki:n, etokeh Huehuetla, pero yo:n okseki:n ya <Sync time="2465.036"/> *Pero** n' tein powi iwa:n *cooperativa** i:pa sayoh de nika:n kayo:meh <Sync time="2469.172"/> ki... e:yi, e:yi *este... programas** <Sync time="2472.494"/> Neh niwehka:wak yo:n ihwa:k sayoh *año y medio**, nikpiak kuehmol, seki kuala:nkeh *porque** kihtohkeh, ne:chpantihkeh ke nehwa nikwehweloh <Sync time="2481.784"/> a:mo, yo:n kwehwelohkeh *desde** ahko, kihtohkeh: amo, i:n t'wehwelo:tih ya *porque** etoya daña:doh ya ne:n *gente** <Sync time="2489.091"/> sate:pan moa:repenti:rohkeh *fuera de tiempo**, wa:n tein k'kakkeh, tein kikakkeh n' *consejo** kuali ki:skeh, tei:n a:mo ihkó:n etok <Sync time="2500.02"/> *Después** neh nitekitik n' *cooperativa como promotor, hace años**, amo nikelna:miki katí:n xiwit <Sync time="2508.44"/> mm... tikchi:wayah *reuniones** <Sync time="2517.44"/> tikpe:waltihkeh n' *caja de ahorro** nikmattok <Sync time="2520.89"/> No: te:chmachtia:yah ke:n tikchi:watih *pues, porque** tehwa:n pos ka:n tikmatih, tehwa:n titekitih kowtah, tehwa:n n' totekiw mm... kowtahtekit <Sync time="2529.1"/> *Pero** tikchi:wayah o:me *cosa**, tikchi:wayah *reunión de cooperativa** wa:n t'chi:wayah *reunión de caja de ahorro**, o:me cosa <Sync time="2536.493"/> *pero** ke:meh amo t'tai:xmatih n' tehwa:n, ka:n timomachtihkeh más, ihwa:k a n' okseki kalakkeh más pi:pil tein tai:xmatih ya <Sync time="2545.011"/> yehwa:n kipiaskeh tepitsi:n *por lo menos**, kimattoskeh tepitsi:n de tein kiliah *administración contable** <Sync time="2553.39"/> *Entonces** tehwa:n yo:ni ka:n timomachtihkeh, mm... *por eso** tehwa:n timoka:wkeh *como promotores pero de cooperativa** <Sync time="2561.066"/> nikmattok a:konimeh etokeh *como siempre**, etok José Reyes *como siempre** ekintsi:n etok, Epifanio García etok *como siempre** <Sync time="2565.93"/> Epifanio, mm... Francisco, tikiliah chi:skoh de Zacatipan <Sync time="2575.766"/> etok ne:n Emiliano Salazar <Sync time="2580.802"/> nochi yo:n katka *cooperativa, este**... ne:n.. katka *este como promotores de caja al mismo tiempo de... de cooperativa** <Sync time="2590.445"/> Ekintsi:n yehwa:n mokepkeh como... n' okseki:n *mayoría de** n' *promotores** tein moka:wkeh *como promotores de cooperativa** sayoh, *de orgánicos** n' oksé: <Sync time="2602.835"/> *Pero* pues semi... semi tamayan ekintsi:n *porque** pos ekintsi:n motohtoka taxta:wi:l, ne: ke:man tipe:wkeh amo teh taxta:wi:l, iwki sah <Sync time="2616.354"/> wa:n no: kuali a pues, no: kuali a ke onkak taxta:wi:l, *de** yo:n *manera** <Sync time="2623.254"/> ka:n mati, se: no... se: nokni:w, se: noparie:nteh, se: *cualquier** nobeci:noh, takán: ompa tekiti pos neh ne:chmaka tekit <Sync time="2632.34"/> yeh ompa kipale:wiah wa:n neh no: ne:chpale:wia ya, iwki de (yo:n) *manera** timosempale:wiah <Sync time="2640.797"/> wa:n *gente** ika kuala:ni, kuala:ni ompa tekiti yo:n, ¿*para** toni? <Sync time="2645.597"/> Amo moneki mah se: kuala:ni, ka:n weli <Sync time="2650.697"/> nochi tikpiah *derecho de** t'takua:skeh wa:n tapata:wya:n <Sync time="2656.323"/> Ka:mpa neh nitekiti ekintsi:n nietok a gusto, nitekiti <Sync time="2659.709"/> wa:n *que bueno que** ka:mpa n'tekiti yo:n ompa kuali mowi:ka iwa:n *cooperativa**, telkuali, nikwelita <Sync time="2666.373"/> mm... *porque** amo motsahtsakuiliah ika n' tekimeh, nio:n... *de** nio:n se: <Sync time="2672.447"/> n' oksé: kichi:wa oksé: *cosa** wa:n *cooperativa** kichi:wa oksé: *cosa** <Sync time="2677.14"/> *Claro** no kimanaka n' kahfe:n *pero** yo:n a:kin kipias *cliente, según cliente** ke:meh kwelitas <Sync time="2684.94"/> wa:n ekintsi:n pos we:i a n' *cooperativa**, we:i, kipia n' ika:jah *de ahorro**, ke telwe:i a, yehwa más we:i, más... más aki:ltilo <Sync time="2693.842"/> *más a... más** aki:ltilo *porque** etokeh siwa:meh, etokeh pilimeh, etokeh *abuelos**, etokeh... nochi etokeh <Sync time="2701.813"/> *orgánicos** etokeh tein tekitih kahfe:n chipa:wak <Sync time="2708.219"/> wa:n okseki:n tein tekititokeh ompaka, ke:meh eski a... ke:meh eski a *talleres**, pos etok *de bambú**, etok *de artesanos**, etok de okseki:n, *comisiones de pimienta**, de kahfe:n <Sync time="2719.702"/> Pos kuali etok pues, *lo malo que**... pos amo wel tinochimeh ompa wel t'tekitih *porque** pos amo ahsi... amo ahsi n' tomi:n <Sync time="2729.16"/> neh n'mpia *seguro**, neh n'pia, n' pia... ni... ni... nietok *claro pues que... que cada... cada lugar** kipia n' itekiw <Sync time="2740.303"/> No: n'tekitik *como viverista** iniwa:n <Sync time="2746.219"/> ompa n'tekitik yo:n *vivero**, neh ne:chyo:le:wkeh yo:n ihwa:k *como injertador** <Sync time="2751.255"/> nikwelitak no:, wa:n *que bueno pues, gracias a eso** no: nimomachtih miak iniwa:n <Sync time="2757.855"/> mm, *como injertador** neh nimoespesialisa:rohka *en macadamia, nuez de macadamia** <Sync time="2762.616"/> ¿Tiki:xmattok kanah? Nika:n etok, ah, pues i:n etok, o: <Sync time="2766.088"/> i:n semi, semifi:noh i:n... i:n *nuez**, telwe:lik, amo iwki tein mexicano, i:n *nuez** <Sync time="2771.359"/> i:n *nuez australiano** <Sync time="2774.246"/> i:n... i:n i:kni:w a:wa:kowit tein nika:wí:n onkak, mm, iparie:nteh <Sync time="2781.493"/> Soh ke n' a:wa:t tein nika:n pos no: taman ta:ki wa:n i:n telwe:lik n' iteyo <Sync time="2786.33"/> *lo malo que**, yo:n tiempos ke:man *cooperativa** k'ahoka ne:n yo:n... yo:n *proyecto de** n... de n' *macadamia**, amo akah k'kowaya <Sync time="2797.002"/> komo ke amo kipia.... amo kue:... amo ki:xmatiah <Sync time="2800.524"/> Yekintsi:n ki:xmatkeh ya, ekintsi:n k'we:liliah ya, kichi:wah miak *cosas** <Sync time="2804.64"/> se: koyo:t ompa Kuesala:n kichi:wa <Sync time="2808.162"/> kichi:wa este... ait ke:ni:w kiliah... kichi:wa... takualismeh de n... *de macadamia** <Sync time="2817.378"/> *postres**, kichi:wa pan, kichi:wa miak taman <Sync time="2822.905"/> Ma:se:walmeh no: kuali kichi:wah *pues**, sayoh moneki nemachtil tepitsi:n de i:n, *porque** telwe:lik *macadamia** <Sync time="2829.164"/> wa:n *este**... ne:n koyo:meh pos yehwa:n ke:meh welih pos momachtiah <Sync time="2835.903"/> tehwa:n ka:n tiwelih, pos ka:n wel timomachtiah *porque cada** nemachtil kipia ipati:w <Sync time="2842.035"/> wa:n *lástima que** tamik yo:n *proyecto de** n' *macadamia porque** ekintsi:n ka:n tei *macadamia** wa:n ekintsi:n ye:knochi:n... miak *gente** kite:mowa <Sync time="2850.373"/> tamik *porque** wa:lah yo:n te:tsa:w... tetsa:wit, te:tsa:wehekat. Miak wihwile:w, postek wa:n k'wi:kak a:t <Sync time="2858.363"/> A:man ka:n teh m... ka:n tei ok, *últimamente** neh nia... n'nohno:tsa n' tein kimati ompa ne:n n' totayeka:nka:w de n' tosepan, *pero** kihtowah ke yetok *pendiente** <Sync time="2868.017"/> neh nikilihtoya ke neh nietok *puesto otra vez**, sepa oksé: *viaje para** tik... tikchi:... tikchi:walti:skeh de n' *injertación** <Sync time="2875.358"/> *porque cuando** tamik a, *cuando** tamik katka, (ke)mah <Sync time="2880.683"/> katka *buenos prendimientos** onkaya, katka... ahsia *hasta 80, 90% de prendimiento**, bue:nos a <Sync time="2888.674"/> Tehwa:n t'chi:wayah *solamente** tie:yi:n, tiki:njerta:rowa:yah yo:n tiempos, wa:n a:kin eski ya:ya t'machtia:yah pues... a:kin eski ya:ya t'machtia:yah, ora... por ora teh x'chi:wa, ihkó:n x... ihkó:n se: kichi:wa <Sync time="2897.946"/> Amo ke:man kuali mah se: nexi:kol, ¿para toni? Neh nimikis wa:n komo nimikik nikwi:ka nonemachtil *pero** to:n serbi:roh, *mejor** mah welika:n okseki:n <Sync time="2908.703"/> ¿Ton pasa:rohtok ekin... nika:n nopue:bloh? Onkak *danzas** ke yehwa:n sah kimatih <Sync time="2915.513"/> amo n'mati ox a:mo kinmachtiah o ke:yeh <Sync time="2917.953"/> *Pero** komo sie:mpreh yehwa:n, ento:s yehwa:n... yehwa:n kichi:wah, pos yehwa:n sayoh n' kimatih <Sync time="2924.5"/> *Pero** komohkó:n nikimachtia *cien**, pos *mejor porque** pos yo:n nemachtil nochipa onkak <Sync time="2932.873"/> ne:n... ne:n tein timonohno:tstoyah de n' *cooperativa, lástima que** yo:n ihwa:k <Sync time="2944.111"/> ka:n... am... nikelka:w amo nimitstamiilwih que chika de n' *azúcar**, nejó:n we:iak <Sync time="2950.37"/> we:iak de n' *azúcar porque** tikitayah ke amo soh kichi:waya *falta azúcar**, ta: kichi:waya *falta** et <Sync time="2956.905"/> kichi:waya *falta** mante:ka, kichi:waya *falta** tao:l <Sync time="2961.976"/> mm, n' tao:l onkaya we:i kuehmol ne: ke:man, kihtowah, tikmattkeh pues, ke tein... tao:l tein k'wa:l... k'wa:lkuiah de... de a:na:l <Sync time="2973.75"/> a:na:ltekos kikuiah *para... para** tapialmeh seki tao:l kostik, tahtapkyoh, pitsotik <Sync time="2984.134"/> kimoya:wayah ne: ke:man sayoh kasá: ika, te:chmakayah mahtakti ki:loh *por familia**, iwki sah, wa:n *para** tikahxiti:skeh ne:n e:yi almo:n pos kipia ke timoi:xpatayah, amo moka:waya oksé: <Sync time="3002.928"/> wa:n *cuando** yo:n tikitayah ke mochi:wa... kichi:wa *falta** oksé: cosa, tao:l, et, mante:ka, nochi yo:n *cosas**, xapoh, <Sync time="3012.929"/> ihwa:k a ne: pe:wkeh, ne:n nechiko:lis *de cooperativa** pe:wak tehko wa:n temowa, pe:wak <Sync time="3019.527"/> kilia n' koyo:meh ki... pe:wak kichi:wa *gestiones** iwa:n... iwa:n *conasupo**, ne: ke:man yetoya n' *conasupo** iwa:n kichi:w yo:n *convenio** <Sync time="3029.831"/> Ekintsi:n nochi mopatak a, ee... n' *conasupo** kipia ya n' imerkansía:h <Sync time="3035.878"/> n' *conasupo** i:pa kipiaya n' itie:ndas itech xola:lmeh, *pero** n'... *pero** kowtah aya:mo onkaya <Sync time="3042.985"/> ihwa:k a ne:n... ne:n tosepan iwa:n kichi:w n' *convenio** <Sync time="3047.817"/> wa:n *primer bodega**, prim... ki... este... kichi:wkeh mahyá: se: *programa piloto** <Sync time="3055.526"/> *de** yo:n *tipo de... de almacenes**, kito:ka:ytihkah ne: ke:man *conasupo coplamar** <Sync time="3063.888"/> yekinikatsitsi:n *bodegas** nika:n kichi:wkeh, nika:n topue:bloh, nika:n etoya *bodega** <Sync time="3068.977"/> Nika:n kisurti:rowa:yah nochi:meh, nochi n' *municipio** <Sync time="3074.799"/> Ka:mpa yo:n achto nimitsilwih tikchi:wkah se: kahfe:nkowalo:ya:n de i:n *pueblo** San Miguel, ompa k... ompa kipia se: *bodega** kirenta:rohkah <Sync time="3085.571"/> tikrenta:rowilihkah ne:n *conasupo coplamar** <Sync time="3089.793"/> n' *sociedad de producción rural** ihkó:n mono:tsaya n' ka:mpa kahf... n' ka:mpa kahfe:kowayalo:ya:n, pos yeh kixta:wilia:yah se: *renta** <Sync time="3098.658"/> *Después** sa:te:pan ya mochi:w, *cuando** i:pa mo... tekititoya ya ne:n almacén de n' *conasupo coplamar** kichi:wtoyah *al mismo tiempo** n' *almacén** tein ekintsi:n etok Cuetzalan <Sync time="3109.903"/> *hasta** yekintsi:n yetok n' *almacén, pero** nika:n pe:wak, nika:n e:wak <Sync time="3114.401"/> Ne: ke:man katka nika:n totie:ndah katka *tienda número uno**, wa:n sate:pan tawehweliw wehka *tiempo después de... veintitantos años, veintinueve años, veintiocho** <Sync time="3128.066"/> kitoka:rowa ekintsi:n sepa n' *tienda número trescientos treinta y tres**, achá: últimoh ya <Sync time="3134.388"/> Pasa:nroh miak *cosas**, tawehweliwka, nochi por amo timomachti:skeh <Sync time="3142.348"/> nochi *por** amo timomachti:skeh kikui... ki... chi:wik *mala administración**, wa:n *de mala administración**, koto:nka n' *tienda** <Sync time="3149.537"/> wa:n ekintsi:n sepa moahkokkeh, sepa n' tein... tein *todavía** tein ke:man weli tiowih n' *reuniones de** n' *cooperativa** sepa kiniyankuik a ahkokeh ne:n *tienda**, yekintsi:n no: onkak a *tienda diconsa** <Sync time="3164.554"/> mm... pané: sedesol ya n' ekintsi:n kihtowah <Sync time="3172.162"/> *bueno, total que de** yo:n onkak *azúcar**, onkak tao:l, te:chmakah tsikitsi:n semi, ahachichi te:chxelowiliah *porque** tapati:yoh <Sync time="3179.206"/> ekintsi:n ke:meh tiahtokeh n' *tiempo** tapati:yoh, nochi n' *gente** yetok, pos es... o:meyo:lohtok, ¿a:it keni:w n' ti:xpano:tih <Sync time="3190.732"/> *lo primero** tikihtowah mah amo poliwiskia tao:l wa:n mah amo te:chtekipacho, mah tipa:ktoka:n <Sync time="3196.206"/> *pero de** ay ne:paka etok owih <Sync time="3198.879"/> *Por eso** nochi n' kahf... kahfe:ntahmeh ekintsi:n etok *abandonado**, ka:n akah tame:wasneki <Sync time="3205.584"/> ma:ski no: tapale:wia ne: yo:n *consejo poblano del café**, tapale:wihkeh, *pero** amo ahsi <Sync time="3214.431"/> miak *gente** tein nemi *por** Zacapoaxtla, Zaragoza, Teziutlán, Puebla, niman kihtowah: *zona Cuetzalan ricos porque** kipiah kahfe:n <Sync time="3226.544"/> *pero si** n' kahfen tikmattokeh, de n' kahfe:n tikmattokeh ke tein de 100% tiknamakah, tein moexporta:rowa 100% ¿a:it ka:ni moka:wa 93%? <Sync time="3241.437"/> *productor** kimakah *solamente 7%**, yo:n t'mattokeh <Sync time="3246.925"/> Kichi:wak se: nemachti:lis ne:n tosepan, *a través de** ompa yo:n te:chilihkeh <Sync time="3255.179"/> ¿ka:ni moka:wa? *Por ejemplo** ekintsi:n tein t'mattokeh neli ke si... se: *libra de café** ait ka:nachi dólares kiki:xtiah, telmiak <Sync time="3265.307"/> Ahsi *treinta y seis tazas** wa:n ¿ke:ni:w se: ta:sah bale:rowa?, pati:yoh <Sync time="3271.417"/> ka:n... ¿para a:konimeh t'tekitih?, t'tekitih *para** koyo:meh, wa:n amo teh más telsenka ya kuali eskia t'tekitiskiah *para** tehwa:n *mismo** tein tikua:skeh, tein *para** t'namakaskeh <Sync time="3283.41"/> Miak *gente** ekintsi:n tein yo:n etok *ciudad** kihtowah... tein w.. etokeh wehwei xola:lmeh ke kachi kuali n' kowtah *porque** n' kowtah se: tato:k, se: tsapot, se: pahpata, se: xokot nika:wí:n onkak <Sync time="3297.095"/> Tikuah sah, tikuitih wa:n tikuah, wa:n tein nemi *ciudad para** ya:s kalan taxta:was, *para** takua:s taxta:was <Sync time="3305.645"/> Nika:n a:mo, para nia:s kalan pos amo n'taxta:wa, para nikua:s se: xokot, se: ta:kilo:t nikuiti sah o ne:chwa:ntih o niktekiti ka:mpa neh <Sync time="3317.503"/> Amo n'mati ke:niw n' tikita i:n tein nimitstapowih <Sync time="3327.644"/> miak *cosas** amo nimitsilwih, miak cosas achá: nikelka:wak, miak pano:k <Sync time="3332.696"/> *Historia de** n' *cooperativa** telweyakaxtik, *treinta años** amo... *treinta años** ihkón yo:lik pahpano:k, amo nochi n' mati <Sync time="3342.293"/> miak pano:k, miak *cosas** <Sync time="3345.349"/> Ekintsi:n n... tein nikwelkaktok no:, yankuixtok onkaya se: neta:ta:nilis de tapalo:lchi:walis de siwa:meh <Sync time="3354.557"/> yo:n telkuali etok. Soh ihkó:n sah, más san mo... keni:w timono:tsa, niman ke... ka... ka:nachi xiwit <Sync time="3364.873"/> Ah, neh nimono:tsa... ye:wa nimitsilih neh ni... ni... ni... ni... niyo:lik ne:pa Taxiti:mpan, nimono:tsa Antonio... José Antonio Salgado Isabel <Sync time="3376.139"/> Nikpia *cincuenta y qué... cincuenta y seis años**, nikumpli:ro:tia <Sync time="3383.077"/> wa:n a:man nika:n ninemi Xo:pana:ko <Sync time="3387.792"/> ee... nika:n tikowkeh i:n to... toluga:rtsi:n wa:n ompa ticha:nchi:wah </Turn> </Section> </Episode> </Trans>